Mottem pierwszych zajęć MKD, które odbyły się w tym roku szkolnym, mogłyby być słowa Blaise`a Pascala: „Cóż za monstrum jest tedy człowiek? Cóż za osobowość, co za potwór, co za chaos, co za zbieg sprzeczności, co za dziw! Sędzia wszechrzeczy – bezrozumny robak ziemny; piastun prawdy – zlew niepewności i błędu; chluba i zakała wszechświata” (Myśli). Próbowaliśmy odpowiedzieć sobie na odwieczne pytania filozofii: Kim jest człowiek? Jaka jest jego natura? Czy człowiek dobry pod wpływem okoliczności może ulec złu? W jaki sposób przeobraża się natura ludzka, gdy pozycję człowieka wzmocni się darem władzy lub osłabi, tej władzy pozbawiając? Czy ludzie mogą pozostać sobą w sytuacjach nietypowych, ekstremalnych, czy raczej dostosowują się do warunków?
Zajęcia rozpoczęliśmy od zwizualizowania następującej sytuacji: Wyobraź sobie, że nagle zabrano cię z domu, na oczach sąsiadów zakuto w kajdanki i zawieziono w nieznane miejsce, które rządzi się innymi prawami niż te, które znasz. Tam najpierw rozebrano by cię do naga, ogolono głowę, kazano założyć upokarzające ubranie, a wokół nogi zawiązano łańcuch. Od tej pory ktoś inny decydowałby o twoim życiu – nawet w takich sprawach, co i kiedy masz jeść, czy i kiedy możesz się umyć lub skorzystać z toalety. Jak zachowywałbyś się w takiej rzeczywistości? Czy dostosowałbyś się do stanu rzeczy, czy raczej postępował tak jak dotąd, pozostał sobą?
Większość z was opowiedziała się za pierwszą możliwością. Uznaliście, że trudne warunki bytowania i zależność od władzy, która kontroluje każdą sferę życia, zmuszają człowieka do zachowań konformistycznych, wyrzeczenia się samego siebie nawet za cenę utraty godności.
Zastanawialiśmy się również nad innym scenariuszem: Wyobraź sobie, że otrzymałeś atrybuty władzy – uniform i pałkę – które dają ci prawo do decydowania o losie innych, nawet w takich sprawach, jak jedzenie, higiena czy korzystanie z toalety. Jak byś się zachował w takiej sytuacji? Czy wykorzystałbyś przeciwko innym swoją przewagę, czy raczej pozostał sobą?
Tu wasze odpowiedzi były bardziej zróżnicowane. Niektórzy z was twierdzili, że wszystko zależy od charakteru i osobowości – jeżeli człowiek jest dobry, „porządny”, to zyskanie władzy nie powinno go zdeprawować. Inni byli bardziej pesymistyczni w ocenie sytuacji – ci utrzymywali, że władzę zazwyczaj wykorzystuje się do własnych celów i realizacji pierwotnego pragnienia górowania nad innymi.
Aby przekonać się, do czego zdolny jest człowiek uwikłany w sytuację graniczną i w jaki sposób czynniki zewnętrzne wpływają na jego decyzje i osobiste wybory, obejrzeliśmy fragmenty filmu Cicha furia, odtwarzającego stanfordzki eksperyment więzienny z 1971 roku, przeprowadzony przez psychologa Philipa Zimbardo. Projekcję uzupełniliśmy lekturą fragmentów książki, będącej pokłosiem tegoż eksperymentu: Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło? Próbowaliśmy zrozumieć proces przemiany, jaka występuje, gdy zwyczajni, normalni, dobrzy ludzie czynią rzeczy nikczemne, złe. Przyglądaliśmy się zachowaniu dwóch grup badawczych, którym przypisano role strażników i więźniów. Analizowaliśmy wypowiedzi uczestników eksperymentu i dyskutowaliśmy nad tym, do jakiego stopnia człowiek jest wytworem sytuacji, zewnętrznych okoliczności, chwili.
Człowiek z reguły jest skłonny sądzić, że zachowania agresywne są wytworem zwyrodniałych cech indywidualnych. Większość ludzi skłania się ku tworzeniu iluzji własnej wyjątkowości, wierzy w to, że żadne okoliczności nie są w stanie pogrążyć ich w zło. Jakże prawdziwe okazują się słowa, które przywołała w jednym ze swoich wierszy Wisława Szymborska: „Tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono”.
Zajęcia zakończyliśmy refleksją wyartykułowaną przez samego Zimbardo: sytuacje, okoliczności, warunki, które determinują zachowania człowieka i wspólnoty, są tworzone przez systemy. Podstawą funkcjonowania takiego czy innego systemu jest zaś ideologia, władająca umysłami i emocjami ludzkimi. O tym, jak łatwo wpływać na zbiorowość, manipulować innymi, przypisać im pożądane przez decydentów role, wreszcie odebrać możliwość decydowania o sobie, a więc de facto ograniczyć wolność człowieka, przekonacie się na następnych zajęciach, podczas których przyjrzymy się innym psychologicznym eksperymentom i przestudiujemy kolejne fragmenty książki Philipa Zimbardo.
[IM]
Zob. fragmenty Efektu Lucyfera